Mak. Müh. Can OKATAN
Can Okatan Endüstriyel Danışmanlık Mühendislik Kalıp San. ve Tic. Ltd. Şti.

Kalıp Nedir ? / Kalıpçı Nedir ?
Arapça kālib (TDK – Çevrim İçi Güncel Türkçe Sözlük 10.02.2021) 

1- isim Bir şeye biçim vermeye veya eski biçimini korumaya yarayan araç: "İstenilen kalıplarda ve istenilen nüanslarda heykeller yapılabilir." - Peyami Safa

2- isim Biçki modeli, patron.

3- sıfat Genellikle küp biçiminde yapılan:

Bir kalıp peynir.

İki kalıp sabun.

4- isim, mecaz Gösterişli görünüş: Kalıbına bakarsan aslan gibi.

5- isim, mecaz Biçim, durum: "Muayyen bir kalıba girecek insana benzemiyordu." - Halide Edip Adıvar

6- isim, mecaz Yenilikten uzak, özgün olmayan.

Kalıpçı (TDK – Çevrim İçi Güncel Türkçe Sözlük 10.02.2021)

1- isim Kalıp yapan veya satan kimse.

2- isim Görevi herhangi bir şeyi kalıba vurmak olan kimse.

3- isim Beton kalıplarını yapan kimse.

Kalıp Nedir? (TDK – Çevrim İçi Bilim ve Sanat Terimleri Sözlüğü 10.02.2021)

Sinema ve Televizyon Terimleri Sözlüğü – 1981    →  Sinema Technicolor işleminde renkli filmlerin basımında kullanılan kalıp. matrice, matrix, colour.

Halkbilim Terimleri Sözlüğü – 1978 → Birçok değişkenin bir araya gelmesinden oluşan bağımsız masal. bk. değişken. formula

Ağaç işleri Terimleri Sözlüğü – 1968 →  Tezgâhta ya da makinede çok sayıda parçayla çalışırken, işlerin çabuk, temiz ve aynı ölçüde biçimlendirilmesini sağlayan yardımcı düzen.

Yazın Terimleri Sözlüğü – 1974 →  Dize ölçüsünün bölümlerinden her biri. schema

Mantık Terimleri Sözlüğü – 1976 →  Sözedilen dilin belli bir deyiminin ya da belli bir türden olan bütün deyimlerinin ortak dizimsel yapısını betimlemek için kullanılan, belli bir sayıda dizimsel değişkenler ile kendini adlandıran sözedilen dil imlerine dizilim işlevini uygulamakla oluşan, dizimsel sözeden dildeki terim.

Güzel Sanatlar Terimleri Sözlüğü – 1968 →  (Heykel) Bir heykelin maden ya da alçıdan dökümünü yapmak için, heykeli alçıyla kaplayarak ya da kuma bastırarak elde edilen içi boş biçim. a. bk. çoğaltma kalıbı, ölü kal ip. molde

Yöntembilim Terimleri Sözlüğü – 1981    →  Bir ilke ya da baskın öğe çevresinde örgütlenmiş işlevsel bütünlük ya da ortak bir tanımı bulunan çerçeve, bk. biçe, örnekçe, örüntü. pattern

Uygulayım Terimleri Sözlüğü – 1980    →  basımcılık: Üzerine harflerin dizi örneği çıkarılmış küçük bakır külçe. matrix

Zanaat Terimleri Sözlüğü – 1976 →  [galıp]: 1. Kerpiç yapmakta kullanılan dört gözlü ağaç kasa. (*Kemalpaşa -İzmir) [galip] : (Yenikent *Aksaray -Niğde) 2. Bıçak sapı yapımında kullanılan araç. (*Senirkent -Isparta)

Biyoloji Terimleri Sözlüğü – 1998 →  DNA ipliğinden tamamlayıcı DNA’nın ya da RNA’nın kopyalanması gibi bir moleküle kalıplık eden diğer bir molekül. template

Metalbilim İşlem Terimleri Sözlüğü – 1972 →  Metallerin bozunum yoluyla biçimlendirmelerinde, istenilen biçimi vermek için, metalin koyulduğu ya da içinden geçirildiği sert çelik nesne. die

Su Ürünleri Terimleri Sözlüğü – 2007 →  Bir makromolekülün sentezi için kullanılan model veya örnek. template

Matematik Terimleri Sözlüğü – 1983 →  bk. formül.

Bilgisayar Terimleri Karşılıklar Kılavuzu – 2007 →  Kalıp. template

Sözlüklerde yer alan açıklamalar arasında “Endüstriyel Seri Üretim Kalıbı” (bundan sonra kalıp olarak ifade edilecektir) ile denkleştirilebilecek en yakın açıklamalar 1968, 1972, 1976 yıllarında, günümüz endüstrisinin geldiği noktanın çok gerisinde kalmıştır.

TDK sözlüklerinde yer alan açıklamalar ile, Türkçede kullanılan kalıp ve kalıpçı kelimeleri bu yazıda ele alınan kalıp ve endüstriyel seri üretim kalıp imalatçıları (bundan sonra kalıpçı olarak ifade edilecektir) kavramlarını temel olarak doğru ancak yeterli şekilde ifade edememektedir.

TDK sözlüklerinde görüleceği üzere, Türkçede “kalıp” diyerek ifade ettiğimiz varlıklara karşılık, yabancı dilde uygulama alanına bağlı olarak dokuz farklı kelime tekabül etmektedir (Matrice, Matrix, Colour, Formula, Schema, Molde, Pattern, Template, Die) ki, bugün daha fazla isim mevcuttur ancak TDK sözlüklerinde henüz yer almamaktadır. Kalıbın hangi amaçla kullanılacak olduğuna bağlı olarak mutlaka bir tanımlayıcı uygulama alanı kullanılmalıdır. Ör: Plastik enjeksiyon kalıbı, alüminyum ekstrüzyon kalıbı, döküm kalıbı, vakum termoform kalıbı vb. 

Türkiye’de, “kalıp” kelimesi doğrudan inşaat sektörü ile eşleştirilmektedir. Yanlış değildir, inşaatlarda betona form vermek için kurulan kalıplar da kerpiç yapmakta kullanılan dört gözlü ağaç kasa gibi (Zanaat Terimleri Sözlüğü – 1976 : [galıp]) kalıptır, ancak kalıp ile inşaat kalıbı, kalıpçı ile inşaat kalıpçısı birbirlerinden çok farklı varlıklar – işletmeler – kişilerdir. Bu kalıplara “inşaat kalıbı” veya “beton kalıbı”, “inşaat kalıpçısı” veya “beton kalıpçısı” denmelidir ki hangi malzemenin kalıplandığı veya hangi uygulamaya – sanayiye hitap edildiği anlaşılabilsin.

Endüstriyel Seri Üretim Kalıbı Nedir ?
Kalıp bir veya birden çok hammaddeyi, ayrı ayrı veya birlikte, eş zamanlı veya zaman farkı ile, kabul edilmiş toleranslar dahilinde, dar bir tolerans aralığında sabitlenmiş bir çevrim süresinde, tekrar edilebilir şekilde, seri olarak üretmeye yarayan, çoğunlukla bir diğer makina ya da makinalar ile beraber, insana bağımlı veya insansız çalışan bir araçtır. 

Kalıplar çok yüksek adetlerde seri üretim, düşük adetlerde seri üretim, çok düşük adetlerde seri üretim ve prototip parça üretimi yapabilecek tarzlarda tasarlanabilir ve imal edilebilir. Bir kalıp ile milyonlarca parça üretilebilir. Üretilecek parça adedine, şekillendirilecek hammaddenin fiziksel ve/veya kimyasal aşındırıcılığına, kalıbın imal edildiği malzemenin kalitesine ve toplam üretim adedinin üretilmesi istenen zaman aralığına bağlı olarak, birden fazla aynı kalıptan imal etmek de gerekebilir. 

En ilkel hali ile, kalıp bir geometrik boşluk veya bir yüzeyden ibaret olabileceği gibi, son derece karmaşık, disiplinler arası mühendislik uygulamalarına sahip bir makina da olabilir.

Endüstriyel Seri Üretim Kalıbı Terzi Usulü Bir Makinadır
Plastik enjeksiyon kalıpları, sac şekillendirme kalıpları gibi kalıplar kesinlikle «birer makinadır». 

Herhangi bir makina da değildir; hayallerimize vücut veren bir makinadır, ürüne özel olacağından terzi usulü bir makinadır.

Halk arasında kelimenin mecaz anlamı itibariyle kalıp «yenilikten uzak, özgün olmayan» şeklinde bir anlam taşısa da, tam tersine, yeni bir fikir, yeni bir ürün sadece ve sadece kendisine ait yeni ve özgün kalıpla veya kalıplarla vücut bulabilecektir.

Otomotiv, beyaz eşya, havacılık, savunma, ambalaj, medikal, mutfak aletleri, kozmetik, oyuncak, spor, iletişim, elektronik, mobilya, tarım, hobi malzemeleri ve benzeri aklınıza gelebilecek, günlük hayatımızda çevremizi sarmış olan, tüm sanayi üretimi malların, erişilebilir fiyatlarla satılabilecek şekilde, üretilebilmeleri için kalıplar kullanılmaktadır.

Kelimenin mecaz anlamı aslında kalıptan değil, kalıplanan üründen yola çıkılarak oluşmuştur. Hiç farklı olmayan, tekrar tekrar aynı olan, biri diğerine kıyasla yenilik içermeyen, tekil yani özgün olmayan kalıp değildir, aynı kalıp ile kalıplanarak seri şekilde üretilmiş ürünlerdir.

Bir binek otomobil üretimi için 10.000’den fazla, sadece o otomobil üretimine özel, kalıp ve teçhizat tasarımı, imalatı ve devreye alınması gerekebilmektedir. Her yeni bir ürün fikri, kendi üretimi için gerekli kalıplara ihtiyaç duyar.

Kalıplar her yerde karşımıza çıkmaktadır, kalıplama prosesi olmadan bir imalat sanayi düşünülemez. Kalıpçılık stratejik öneme sahip yüksek katma değer üreten bir sanayidir.

Ülkemizin ihracatta ortalama değeri 1,5 $/Kg iken kalıp ihracatında bu değer ortalama 35 $/Kg olarak öngörülmektedir. Bu değer kalıp performansına ve kullanıldığı endüstriye göre 25$/Kg ile 100$/Kg arasında değişmektedir (2019). Tabi bu değer sadece kalıp satış fiyatı üzerinden hesaplanmaktadır, ne yazık ki kalıp tasarım ve imalatı için gerekli yazılım, donanım, hammadde ve sarf malzemelerinin neredeyse tamamı ithal edilmektedir. Girdilerin çok düşük bir kısmı yerli olarak temin edilebilmektedir ki bunların da çok büyük kısmı için yine gerekli hammaddeler ve üretim sarf malzemeleri ithal edilmek durumundadır.

Dünya kalıp pazarı 80 Milyar $ olarak tahmin edilmektedir ve ülkemiz bundan 2 Milyar $ kadar pay almaktadır (2018).

Yerli kalıp sektörü toplam imalatının %70’i otomotiv ve beyaz eşya için yapılmaktadır. Bu yerli imalat oranı otomotiv ve beyaz eşya sektörleri toplam kalıp ihtiyaçlarının yaklaşık %30’unu karşılamaktadır ve geri kalan ihtiyaç, yerli tedariki teknik olarak mümkün olsa dahi, ithal edilmektedir.

Bunun temel sebepleri yerli kalıpçıların yurt dışındaki kalıpçılara kıyasla daha uzun termin süreleri, üretim maliyetlerine bağlı olarak daha yüksek kalan satış fiyatları, kalite yönetim sistemine tabi endüstrilerdeki proje yönetimi disiplinine sahip olmamaları sebebiyle nihai müşterinin beklediği hizmet dahilinde eksik kalmaları, ana ve yan sanayi firmalardaki kalıp tedariki sorumlularının kalıp ve kalıpçılık konularındaki bilgisizliği, yanlış politikaları ve tüm bu yazılanlara sebep olan kalıbın bir yatırım aracı olduğunun farkındalık eksiği ve kalıpçılık mesleğine dair temel eğitim seviyesinin kalitesizliği ve yetersizliğidir.

Ana ve yardımcı sanayilerin yerli kalıp kullanımı teşvik edilerek kalıp ithalatı azaltılmalıdır. Ana ve yardımcı sanayilerin yerli kalıp sektörünü bir iş ortağı olarak görmeleri, bunun için hem kendilerini hem de kalıpçıları geliştirmeleri teşvik edilmelidir.

Ülkemizde kalıpçılık alanında 5.000 işletme ile 100.000 kişiye istihdam sağlandığı tahmin edilmektedir (2018). kalıpçılığa verilecek destekler vasıflı çalışan istihdamını da artıracaktır.

Kayıtlı veriler dahilinde (ki, ne yazık ki ithalat ve ihracat GTİP kodlarının kullanımı konusundaki hatalar ve bilinçsizlikler sebebiyle gerçekleri tam olarak okuyamadığımızı düşünüyoruz, örneğin “plastik enjeksiyon kalıbı” için uygun olan bir kod seçilmek yerine “işlenmiş metal” gibi bir tanımlamaya uygun kod seçilebiliyor) yerli kalıp ihracatı 280Milyon €’dur (2018).

Kalıp ihracatımızın arttırılabilmesi için küresel rekabette kalıpçılarımızın devlet politikaları ile desteklenmeleri gerekir. Kalıpçılığın nitelikli bir meslek olarak tanınması, standartlarının oluşturulması ve ulusal eğitim sisteminde yer alması gereklidir.

Endüstriyel Seri Üretim Kalıbı Sektöründe Kümelenme İhtiyacı
Günümüz endüstrisinde verimlilik odaklı, yüksek katma değer üreten yenilikçi iş yapış modellerinde, farklı uzmanlıkları bir araya getiren kompleks proje süreçleri yönetmek gerekmektedir. Bu süreçlerin en büyük destekleyicisi de az sayıda konuda ancak konusunda son derece uzmanlaşmış alt tedarikçi parklarının varlığı ve bu alt tedarikçilerin doğru projelerde, doğru şekilde katılımlarını sağlayarak yönetilmeleridir.

Kalite yönetimi sistemlerine tabi, yüksek katma değerli, kompleks ürünlerin projelerinde partner (çözüm ortağı) olarak yer alabilmek için, kalıpların proses simülasyonu, kalıp tasarımı ve imalatı, kalıp devreye alma ve kullanımı gibi konularda kalıpçıların kendi alt süreçlerini yönetebilmek üzere kümelenme ihtiyacı, toplam verimlilik gözetildiğinde, bir gerçektir.

Ana sanayilere ve yan sanayilere endüstriyelleştirilebilirlik itibariyle ürün tasarımı doğrulama, kalıplama prosesi tasarımı, kalıp tasarımı ve imalatı hizmeti verebilecek kalıpçıların, hitap ettikleri müşterilerinin üretim süreçlerinin ve tabi oldukları kalite yönetimi sistemlerinin farkındalığına ve alışkanlığına, uzun soluklu proje ve müşteri yönetimi bilgisine, tecrübe ve insan kaynaklarına ihtiyaçları vardır.

Bu uzmanlık bazlı kümelenme yanı sıra, yüksek yatırım maliyeti gerektiren, ortak kullanımı iş yükü itibariyle yönetilebilecek, tezgah ve yazılım hizmetleri de kümelenmeye paralel bir diğer ihtiyaçtır.

Kalıp sektöründe yer alan kalıpçıların, yüksek katma değerli sanayi üretiminde öne çıkan firmalara erişebilecek ve birlikte çalışabilecek olanları toplam kalıpçı sayısının %1’i dahi değildir.

Kalıp sektöründe, Türkiye genelinde 5.000 işletme kadar var olduğu tahmin edilen kalıpçıların çok büyük kısmı (>%95) fason işleme yapabilen, kalite yönetim sistemlerini gerektiren projeler bir yana, sınırlı sürede tasarım ve imalatı gereken tek bir kalıp için bile kendi başlarına yeterli olamayacak, mikro işletmelerdir.

Bu işletmeler, kalıp sektörünün doğru bir politika ile şekillendirilmesi ve gelişimi sürecinde, hayati değere sahip olabilirler.

Örneklerinin Portekiz, Kore, Çin gibi kalıpçılık alanında dünyada kendilerini kabul ettirmiş ülkelerde görüldüğü üzere, kalıp imalatının temel faaliyetlerinde uzmanlaşmış ve işin  standartlarını yaratmış kümelenme yaklaşımı ile mikro, küçük ve büyük kalıpçılar tek bir ekosistemde toplanarak, mikro ve küçük işletmelerin de yüksek katma değerli sanayi üretimi zincirinde yer almaları, mesleki ve davranışsal açıdan gelişimlerinin desteklenmesi ile kalıp ithalatının azaltılması sağlanabilir.

Sanayi bölgeleri dahilinde, standart bir uygulama ile kalıp sektörünün bölgesel kümelenmeleri, ortak kaynak kullanım imkanlarının oluşturulması ve tüm bu ortak kullanım alanlarının ve bölgesel kümelerin Ulusal Kalıp Üreticileri Birliği ortak çatısı altında toplanarak, üniversiteler ve sanayi kuruluşları ile birlikte katma değer üretmesi mümkündür.

Kalıp imalatı için gerekli, çok yüksek yatırım maliyeti gerektiren, her bir kalıpçının kendi bünyesinde yatırım yapmasının mümkün olmadığı, iş yükü ile sürekli doldurulamayacak tezgah yatırımları ortak kullanım merkezleri ile erişilebilir hale getirilebilirler. (Yüksek hızlı derin delik delme tezgahları, 5+ eksen cnc freze tezgahları, çok fonksiyonlu cnc tornalar, çok büyük işleme eksenlerinde sahip cnc frezeler – dalma veya tel erozyon tezgahları, yüksek tonajlı kalıp alıştırma presleri, kalıplama proses simülasyonu iş istasyonları, CMM ölçüm – tarama tezgahları vb.)

Belli bir sınırlı iş kolunda son derece uzmanlaşmış, üretim verimliliği itibariyle standartları yaratılmış, tüm kalıp sektörü dahilinde aynı standartlaşma bilinci ile taşere edilebilecek faaliyetler için de mikro işletmelerin kümelenmesi sağlanabilir. (Büyük kalıp hamilleri veya çekirdekleri için sadece kaba işleme yapmak, maça – lokma vb. küçük parçalarda 5+ eksen hassas işleme yapmak, elektrot tasarımı ve imalatı, tel erozyon – dalma erozyon işleri, ölçüm – tarama ve raporlama işleri vb.)

Kalıpçılarının sadece teknik olarak tezgah ve yazılım alt yapılarını gözeterek kümeleşmeleri ve ortak kullanım imkanları yaratarak kapasite artırımları yeterli olmayacaktır.

Kalıpçıların, kalite yönetimi sistemlerine hakimiyeti ve hizmet etmekten öte, proje partneri (çözüm ortağı) olacakları ana ve yan sanayilerin, proje yönetimi ve iletişimi standartlarına uygun şekilde çalışabilme ve iletişim kurabilme yeteneğine de sahip olmaları gerekir. Kendilerini teknik yetkinliklerin yanı sıra, davranışsal yetkinliklerde de geliştirmeleri gereklidir. 

Kümelenmenin bir faydası da, bu tür gelişim ihtiyaçlarını, doğru eğitim ve gelişim danışmanlarından – firmalarından istifade ederek, aynı standartta, hep birlikte karşılayabilecek ortamların oluşturulabilmesidir. Proje yönetimi, raporlama ve problem çözme yetkinlikleri gibi temel yetkinliklerin standart bir şekilde tüm sektörler tarafından içselleştirilmesi gereklidir.

Kalıpçılarda kurulu toplam talaş kaldırma kapasitesi büyük bir verimsizlik içindedir, birlikte çalışma kültüründen uzak, ölü yatırımlar halinde duran ve yaratabileceğinin çok altında bir katma değer üreten durumdadır. 

Kalıpçıların «birbirleri ile rekabet etmeleri» ile «birlikte rekabet etmeleri» arasındaki fark ancak doğru bir kümelenme politikası ve doğru bir iş yapış tarzı ile ortaya çıkartılabilir.

Kalıp ihtiyacı, diğer makina ve teçhizat ihtiyacı gibi dışa bağımlılıktan kurtarılmalıdır, bu amaçla stratejik değere sahip öncelikli ürünler dahilinde değerlendirilmelidir.

Günümüz şartlarında kalıp olmadan bir sanayi üretimi düşünmek mümkün değildir. Kalıpçılık yeteneği kendi ihtiyaçlarına yetmeyen ekonomiler her zaman dışa bağımlı olacaklardır.